Pijąc poranną kawę nie zastanawiamy się skąd przybyły do nas pierwsze ziarna tej rośliny, która stała się jedną z najbardziej popularnych używek świata.
Historia czarnego złota
Nazwa kawa wywodzi się z języka arabskiego qahwa, oznacza wino, kawę lub inny napój pochodzenia roślinnego (w języku tureckim kahve, zaś we włoskim caffè). Błędne jest szukanie etymologii tego słowa w nazwie regionu, gdzie „narodziła się„ kawa – Kaffa w Etiopii.
Z odkryciem krzewu kawowca związane są liczne legendy. Jedna z nich opowiada o etiopskim pasterzu o imieniu Kaldi. Pewnego dnia chłopiec spostrzegł, że jego owce po zjedzeniu jagód i liści nieznajomego krzewu są niezwykle niespokojne. Gdy sam je spróbował poczuł się na tyle wzmocniony, że zapomniał o zmęczeniu i chęci snu.
Pasterz zabrał nieznaną roślinę do klasztoru. Opat sądząc, że jest to „diabelskie nasienie” wrzucił je do ognia. Po wpływem płomieni z ziaren wydobył się przyjemny zapach, który zachęcił mnichów do uratowania krzewu. Wówczas na jego bazie po raz pierwszy został przyrządzony kawowy napój.
Początkowo kawa była konsumowana w postaci samych jagód, później wydobywane ziarna były mieszane z tłuszczem zwierzęcym w celu łatwiejszego spożycia w czasie podróży. Niektóre źródła podają, że dopiero około tysięcznego roku zaczęto przyrządzać napar najpierw z zielonych ziaren; nieco później została przyswojona technika prażenia i mielenia ziaren tuż przed zalaniem ich wrzątkiem.
Wino z Arabii
Popularność kawy spożywanej w postaci napoju zawdzięczamy ludowi arabskiemu. W Etiopii nie uprawiano kawowców, zaś mieszkańcy spożywali jedynie zielone ziarna, które zbierała z dziko rosnących krzewów. Dopiero Arabowie nauczyli się i rozpowszechnili przyrządzanie aromatycznego naparu z kawy.
Ok. 800 r. p.n.e. w Jemenie powstały pierwsze plantacje kawy. Już w VI w. n.e. Jemen stał się głównym producentem kawy na świecie. Do Europy kawa przywędrowała ok. XVI w. Przypuszcza się, że nastąpiło to w 1615 roku za pośrednictwem Wenecjan, którzy szukali sposobu na odbudowanie potęgi ekonomicznej. Zielone ziarna przypływały z Mokki, aby trafić początkowo do aptek jako lek o właściwościach terapeutycznych, a później do pierwszych kawiarni o nazwie Botteghe del Caffe.
Wenecja stała się głównym importerem kawy do krajów europejskich. Fondaco dei Tedeschi – dom handlowy kupców niemieckich, (który przetrwał do dnia dzisiejszego) w pobliżu Ponte Rialto, był miejscem rozładunku kawy pochodzącej z Arabii.
Cafe Florian od nazwiska jej fundatora Floriano Francesconi była pierwszą ekskluzywną kawiarnią, w której serwowano ciastka, kawę oraz inne napoje. Powstała w 1720 roku. Przychodzący do lokalu goście mogli tutaj również poczytać czasopisma. Z czasem Cafe Florian stała się znaczącym ośrodkiem wymiany kulturowej i handlowej. Popularność lokalu przyczyniła się do otwarcia kolejnych. W 1759 roku było ich już 206.
Będąc w Wenecji można skosztować wyśmienitej kawy parzonej w tradycyjny od ponad dwustu lat sposób w Cafe Florian oraz równie popularnej Cafe Quadri. Obie mieszczą się na słynnym placu św. Marka.
Wędrówka krzewu kawowego
Monopol arabski zakończył się w 1690 roku w chwili, gdy Holendrom udało się zdobyć kilka krzewów kawowców (niekoniecznie legalną drogą) i pieczołowicie wyhodować w jednym z amsterdamskich szklarni. Nieco później powstały pierwsze holenderskie plantacje na Jawie i Sumatrze. Dzięki utworzonej Kompanii Holenderskiej Indii Wschodnich, Amsterdam stał się głównym ośrodkiem handlu „czarnym złotem”, natomiast kolonie holenderskie dostawcą.
Holendrzy zupełnie inaczej celebrowali zwyczaj picia kawy. Miejscem gdzie najczęściej spożywano napój kawowy był dom, a nie kawiarnia jak to było przypadku Wenecji. Kawa szybko zagościła w życiu kulturalnym i gospodarczym społeczeństwa holenderskiego.
Niektóre źródła podają, iż kawa dotarła do Europy dzięki Turkom, którzy po klęsce pod Wiedniem w 1683 r. pozostawili wiele worków pełnych czarnego złota. Austriacy szybko docenili wartość „podarunku”. Nauczyli się przyrządzać aromatyczny napój, który serwowali wraz z rogalikami kipfel z okazji świętowania wielkiego zwycięstwa.
Z Holandii kawa powędrowała do Francji – w 1714 roku została ofiarowana francuskiemu królowi Ludwikowi XIV. Od tego momentu rozpowszechnił się zwyczaj słodzenia kawy. W jedną z podróży kapitan Gabriel de Clieu w 1723 roku zabrał ze sobą kilka krzewów kawowca. W ten sposób rozpoczął się wielki podbój Ameryk przez kawę, gdzie stała się bardziej popularna niż na innych kontynentach.
W Ameryce Północnej zwyczaj picia kawy zakorzenił się na długo przed podróżą Gabriela de Clieu, bo już w 1660 roku. Nowy Amsterdam (Nowy York) stał się kolebką kawowca, skąd rozprzestrzenił się on na cały kontynent. Początkowo kawa spożywana była wyłącznie przez klasę wyższą; luksusem, na który uboższa część społeczeństwa nie mogła sobie pozwolić. Konflikt pomiędzy zwolennikami kawy i herbaty w 1773 roku zapoczątkował wielki triumf czarnego napoju.
Również Hiszpania i Anglia przekonały się o niezwykłej wartości krzewu kawowca i w latach 1730 – 40 założyły plantacje na swoich koloniach na Jamajce i w Indiach. Kradzież kilku krzewów kawowców przez Portugalczyka Francisco de Melo zapoczątkowała uprawę na największej plantacji kawy na świecie – Brazylii; czarne złoto stało się źródłem bogactwa tego kraju. Kawa znalazła tu dogodne warunki klimatyczne i geograficzne.
W kolejnych latach kawa opanowała Meksyk, Wenezuele, by wreszcie pod koniec wieku dotrzeć do Kolumbii – drugiego na świecie producenta kawy. W tym momencie niezwykle długa i ciekawa wędrówka krzewu kawowca dobiega końca. Kawa stała się jedną z najpopularniejszych używek świata. Niejednokrotnie była obiektem kontrowersji, dyskusji i zakazów.
Kariera kawy w Polsce
Polska podobnie jak inne kraje europejskie dość późno stała się „czarną krainą”. Kawa po raz pierwszy pojawiła się w XVII wieku. „Otrzymaliśmy” ją od panujących nad Mołdawią Turków. Początkowo kawa miała znacznie więcej przeciwników niż zwolenników. Pierwsze kawiarnie serwujące ten napój powstały w Gdańsku, nazywano je kafehauzami.
XVIII wiek był znacznie łaskawszy dla czarnego napoju. Stał się on popularny w całym kraju, zaczął być spożywany nie tylko przez wąską grupę przedstawicieli klasy wyższej. Głównie za właściwości lecznicze w schorzeniach przewodu pokarmowego, które mu przypisywano. Zyskiwał również coraz więcej zwolenników. Rozpowszechnienie czarnego napoju w Polsce sprzyjało rozwojowi pokrewnych dziedzin gospodarki.
Polacy zapożyczyli sposób picia kawy od wschodnich sąsiadów. Dopiero po kilku latach napój wzbogacano różnymi dodatkami: cukrem, słodką śmietaną, mlekiem, niekiedy również solą. Z czasem „polska kawa” zyskała miano niezwykle mocnej i aromatycznej, zaś z dodatkiem śmietanki wśród cudzoziemców zdobyła ogromną popularność.
Podobnie jak w Wenecji „życie kawiarniane” rozkwitało w zawrotnym tempie. W 1822 roku Warszawa mogła poszczycić się 122 kawiarniami, zaś w 1844 już 180. W połowie XVIII wieku Kraków posiadał 55 lokali, w których serwowana była kawa. Pół wieku później niektóre kawiarnie przeobraziły się w lokale o charakterze elitarnym.
XIX wiek to okres celebrowania zwyczaju parzenia kawy. Pojawili się również pierwsi specjaliści, którzy w bogatych domach zajmowali się wyłącznie przyrządzaniem czarnego napoju. Po II wojnie światowej w Polsce kawa była towarem deficytowym, jednocześnie zapotrzebowanie na czarne złoto stale wzrastało. Wprowadzenie zasad gospodarki wolnorynkowej spowodowało, że kawa stała się ogólnodostępna.
